Vajinanın Katmanları Nelerdir?
Kadın vücudu, karmaşık ve hayranlık uyandıran bir yapıdır ve bu yapının en özel bölümlerinden biri de vajinadır. Genellikle basit bir “kanal” olarak algılansa da, vajina aslında birçok kritik fonksiyona hizmet eden, oldukça dinamik ve katmanlı bir organdır. Cinsel ilişkiden doğum sürecine, menstrüasyon akışından vajinal sağlığın korunmasına kadar pek çok hayati rolde görev alır. Vajina duvarının yapısını oluşturan farklı katmanlar, bu işlevleri yerine getirme yeteneğinin temelini oluşturur. Bu katmanlar, organa esneklik, dayanıklılık, koruma ve his sağlamak üzere özel olarak tasarlanmıştır.
Kadınların kendi bedenlerini ve özellikle de cinsel organlarını anlamaları, sağlıklı bir beden algısı geliştirmeleri ve olası sağlık sorunlarını daha erken fark etmeleri için kritik öneme sahiptir. Vajinanın katmanlı yapısını bilmek, vajinal kuruluk, enfeksiyonlar, ağrılı cinsel ilişki veya doğum sonrası değişimler gibi durumların nedenlerini daha iyi kavramamıza yardımcı olur. Medyada ve popüler kültürde vajinanın genellikle yüzeysel bir yaklaşımla ele alınması, doğru bilginin önemini daha da artırmaktadır.
Bu makale, vajinanın anatomik yapısını oluşturan temel katmanları bilimsel dayanaklarla ayrıntılı bir şekilde inceleyecektir. Her bir katmanın yapısını, içerdiği dokuları, hücre tiplerini ve üstlendiği fonksiyonları derinlemesine açıklayacağız. Ayrıca, bu katmanların yaşlanma, hormonal değişiklikler, doğum gibi yaşam olaylarından nasıl etkilendiğini ve bu etkilerin vajinal sağlık üzerindeki yansımalarını değerlendireceğiz. Amacımız, kadınların kendi bedenlerini daha iyi anlamalarına, vajinal sağlık konusunda bilinçlenmelerine ve bu özel organın karmaşık ve harika yapısına dair güvenilir ve kapsamlı bilgiler sunmaktır.
Vajinanın Anatomik Konumu ve Genel Yapısı
Vajina, kadın üreme sisteminin önemli bir parçasıdır ve dış genital organları (vulva) rahme bağlayan kaslı ve elastik bir kanaldır. Ortalama olarak 7 ila 12 cm uzunluğundadır, ancak esneme kapasitesi oldukça yüksektir, özellikle cinsel uyarılma ve doğum sırasında.
Anatomik Konum
Vajina, pelvis boşluğunda, idrar kesesinin (mesane) arkasında ve rektumun (kalın bağırsağın son kısmı) önünde yer alır. Bu yakın komşuluklar, vajina ve çevresindeki organlar arasındaki etkileşimin anlaşılması açısından önemlidir. Örneğin, kabızlık veya idrar kesesi sorunları vajinal bölgeyi etkileyebilir.
Fonksiyonları
Vajina, birkaç temel hayati fonksiyona sahiptir:
- Cinsel İlişki: Cinsel ilişki sırasında penisin yerleştiği bir kanal görevi görür. Esnek yapısı, bu süreçte konfor ve işlevsellik sağlar.
- Doğum Kanalı: Doğum sırasında bebeğin rahimden dışarıya çıkış yolu (doğum kanalı) olarak işlev görür. Bu rolü için muazzam bir esneme ve genişleme yeteneğine sahiptir.
- Menstrüel Akış: Adet kanının rahimden dışarı atıldığı yolu sağlar.
- Vajinal Akıntı: Vajinanın doğal temizleme mekanizmasının bir parçası olan vajinal akıntının dışarı atılmasını sağlar. Bu akıntı, vajinal florayı dengelemeye ve enfeksiyonları önlemeye yardımcı olur.
Vajina Duvarının Genel Yapısı
Vajina duvarı, anatomik olarak içten dışa doğru üç ana katmandan oluşur. Her bir katman, vajinanın farklı işlevlerini yerine getirmesine yardımcı olan kendine özgü doku ve hücre tiplerine sahiptir:
- Mukoza (İç Katman): Vajinanın en içteki tabakasıdır ve doğrudan temas yüzeyidir.
- Kas Tabakası (Muskularis): Mukozanın altında yer alan, düz kas liflerinden oluşan orta tabakadır.
- Adventisya (Dış Katman): Vajinanın en dıştaki bağ dokusu tabakasıdır.
Bu katmanların her birini ayrıntılı olarak inceleyelim.
Vajina Duvarının Katmanları: Yapı ve Fonksiyon
Vajinanın her bir katmanı, organın genel sağlığına, esnekliğine ve işlevselliğine benzersiz katkılarda bulunur. Bu katmanların sağlıklı olması, kadının genel üreme ve cinsel sağlığı için hayati öneme sahiptir.
1. Mukoza Tabakası (Stratum Mucosum)
Vajinanın en iç katmanı olan mukoza, vajinal kanalın astarını oluşturur ve doğrudan dış ortamla temas eden yüzeydir. Bu katman, vajinanın sağlıklı kalması ve işlevlerini yerine getirmesi için en önemli rollerden birini üstlenir.
Yapısı:
- Çok Katlı Yassı Epitel (Non-keratinize): Mukozanın yüzeyini döşeyen hücreler, çok katlı yassı epitelyum hücreleridir. Cildimizin dış yüzeyinden farklı olarak, bu epitel keratinize değildir, yani koruyucu bir keratin tabakası içermez. Bu durum, vajinanın nemli kalmasına ve esnek olmasına olanak tanır.
- Katmanlar: Bu epitel, bazal tabaka (en alttaki aktif hücreler), parabazal tabaka, ara tabaka ve yüzeyel tabaka olmak üzere farklı katmanlardan oluşur.
- Yüzeyel Hücreler ve Glikojen: Epitelin yüzeyel hücreleri, glikojen açısından zengindir. Glikojen, vajinal ortamdaki laktobasiller (iyi bakteriler) tarafından laktik aside dönüştürülür.
- Lamin Preopriya (Lamina Propria): Epitelin hemen altında yer alan bu bağ dokusu tabakası, kan damarları, sinir uçları, lenfatik damarlar ve bağışıklık hücreleri (lenfositler, makrofajlar) açısından zengindir. Bu tabaka, epitele besin sağlar ve vajinanın enfeksiyonlara karşı savunmasında rol oynar. Ayrıca, kollajen ve elastik lifler içerir.
- Vajinal Katlantılar (Rugae): Vajinanın iç yüzeyi, özellikle doğum yapmamış kadınlarda, enine yerleşmiş kıvrımlar veya katlantılar (rugae) içerir. Bu rugalar, vajinanın cinsel ilişki ve doğum sırasında genişlemesine ve uzamasına olanak tanır.
Fonksiyonları:
- Koruma: Fiziksel ve kimyasal bariyer görevi görerek mikroorganizmaların ve tahriş edici maddelerin vajina içine veya daha üst üreme organlarına girmesini engeller.
- Kayganlaştırma: Epitel hücreleri ve lamin preopriyadaki damarlardan sızan sıvılar, vajinanın doğal olarak nemli ve kaygan kalmasını sağlar. Cinsel uyarılma sırasında bu sıvı üretimi artar.
- Asidik pH Ortamı: Glikojenin laktobasiller tarafından laktik aside dönüştürülmesiyle vajinanın asidik pH’ı(genellikle 3.8-4.5 arası) korunur. Bu asidik ortam, vajinanın doğal florasını dengeleyerek zararlı bakteri ve mantarların çoğalmasını engeller, böylece enfeksiyonlara karşı koruma sağlar.
- His ve Uyarılma: Lamin preopriyada bulunan sinir uçları sayesinde vajina, dokunma ve basınç duyusunu algılar ve cinsel uyarılmada rol oynar.
- Esneklik: Rugalar ve esnek epitelyum, vajinanın genişlemesine ve büzülmesine olanak tanır.
Hormonal Etkileşim:
Mukoza tabakası, östrojen hormonuna son derece duyarlıdır. Östrojen, epitel hücrelerinin büyümesini, olgunlaşmasını ve glikojen depolamasını teşvik eder. Menopozda veya östrojen seviyelerinin düşük olduğu durumlarda (emzirme gibi), mukoza incelir, kurur ve glikojen içeriği azalır. Bu duruma vajinal atrofi denir ve vajinal kuruluğa, kaşıntıya, yanmaya ve ağrılı cinsel ilişkiye yol açabilir.
2. Kas Tabakası (Muskularis)
Mukozanın hemen altında yer alan kas tabakası, vajinanın ana gövdesini oluşturan güçlü ve esnek bir yapıdır. Vajinanın şeklini korumasına ve fonksiyonlarını yerine getirmesine yardımcı olan temel katmandır.
Yapısı:
- Düz Kas Lifleri: Bu tabaka, iki ana düz kas lifi tabakasından oluşur:
- İç Sirküler Tabaka: Vajinanın çevresini saran dairesel kas liflerinden oluşur.
- Dış Longitüdinal (Boyuna) Tabaka: Vajina boyunca uzanan boyuna kas liflerinden oluşur. Bu tabaka, rahim ve pelvik taban kasları ile bütünleşir.
- Elastik Lifler: Düz kas liflerinin arasında bol miktarda elastik lif bulunur. Bu lifler, vajinanın gerildikten sonra orijinal şekline dönme yeteneğini sağlar.
- Kollajen: Kas liflerinin ve elastik liflerin yanı sıra, bu tabakada da bol miktarda kollajen bulunur. Kollajen, dokuya güç ve yapısal destek sağlar.
Fonksiyonları:
- Esneklik ve Genişleme: Düz kas lifleri ve elastik liflerin birleşimi, vajinanın cinsel ilişki sırasında penisi sarmasına ve doğum sırasında bebeğin başının geçişi için muazzam derecede genişlemesine olanak tanır. Doğumdan sonra vajinanın büyük ölçüde eski boyutuna dönmesini de bu katman sağlar.
- Kasılma ve Tonus: Kas tabakası, vajinal tonusu (sıkılığı) sağlar. Cinsel uyarılma ve orgazm sırasında istemsiz kasılmalar yaşanarak hazza katkıda bulunur. Ayrıca, vajinal kanalın kapanık kalmasına yardımcı olur.
- Destek: Vajinanın ve çevresindeki pelvik organların (mesane, rektum) konumunu korumaya yardımcı olur.
Yaşlanma ve Doğum Etkisi:
Yaşlanma süreci ve özellikle vajinal doğumlar, kas tabakasının yapısını ve işlevini etkileyebilir.
- Kolajen ve Elastin Kaybı: Yaşla birlikte kolajen ve elastin üretimi azalır, mevcut lifler zayıflar. Bu durum, vajinal tonusun azalmasına ve vajinal gevşeme hissinin ortaya çıkmasına katkıda bulunur.
- Doku Hasarı: Vajinal doğumlar sırasında kas lifleri ve bağ dokuları aşırı gerilebilir, yırtılabilir veya hasar görebilir. Bu durum, doğum sonrası vajinal laksite (gevşeme) veya hissizlik hissine yol açabilir.
3. Adventisya Tabakası (Tunika Adventisya)
Vajinanın en dış katmanı olan adventisya, vajinal kanalı çevreleyen ve komşu organlara bağlayan bir bağ dokusu tabakasıdır.
Yapısı:
- Gevşek Bağ Dokusu: Esas olarak kollajen ve elastik lifler içeren gevşek bağ dokusundan oluşur. Bu gevşek yapı, vajinanın hareket etmesine ve çevresindeki organlara (mesane, rektum) karşı kolayca kaymasına olanak tanır.
- Kan Damarları ve Lenfatikler: Büyük kan damarları, lenfatik damarlar ve sinirler bu tabakada bulunur. Bu damarlar, vajina duvarının diğer katmanlarına kan ve besin sağlar, atık ürünleri uzaklaştırır ve lenfatik drenajı sağlar.
- Bağlayıcı Fonksiyon: Vajinanın çevresindeki pelvik organlara (mesane, üretra, rektum, pelvik taban kasları) bağlanmasını sağlar.
Fonksiyonları:
- Yapısal Destek ve Bağlantı: Vajinaya dıştan yapısal destek sağlar ve onu pelvik organlara sabitleyerek doğru konumda kalmasına yardımcı olur.
- Hareket Kabiliyeti: Gevşek bağ dokusu sayesinde vajina, mesane dolduğunda veya rektum boşaldığında komşu organlara sürtünmeden hareket edebilir. Bu esneklik, çeşitli fizyolojik süreçler için önemlidir.
- Beslenme ve Drenaj: İçerdiği damarlar aracılığıyla vajina dokularının beslenmesini ve metabolik atıkların uzaklaştırılmasını sağlar.
Vajina Katmanlarının Yaşam Boyu Değişimi ve Sağlık Üzerindeki Etkileri
Vajina katmanları, bir kadının yaşam döngüsü boyunca bir dizi doğal ve fizyolojik değişimden geçer. Bu değişimler, genellikle hormonal dalgalanmalar, yaşlanma ve yaşam olaylarıyla doğrudan ilişkilidir.
Ergenlik ve Üreme Çağı
- Gelişim ve Olgunlaşma: Ergenlikte östrojen seviyelerinin artmasıyla vajina mukozası kalınlaşır, glikojen depoları artar ve sağlıklı bir asidik pH ortamı oluşur. Bu dönemde vajina, üreme ve cinsel işlevler için tam olarak olgunlaşır.
- Esneklik ve Canlılık: Üreme çağındaki kadınlarda vajina katmanları genellikle en esnek, nemli ve sağlıklı durumdadır. Kas tonusu optimum seviyededir ve mukozal bariyer güçlüdür.
Gebelik ve Doğum
- Gebelik Döneminde: Hamilelik sırasında artan östrojen ve progesteron seviyeleri, vajinal dokularda kan akışını artırır ve vajinanın daha dolgun ve nemli olmasına neden olabilir. Bu, doğuma hazırlığın bir parçasıdır.
- Vajinal Doğum: Vajinal doğum, vajina katmanları üzerinde en dramatik etkilerden birine sahiptir.
- Aşırı Gerilme: Vajina, bebeğin başının geçişi için muazzam derecede gerilir ve genişler.
- Doku Hasarı: Mukoza, kas ve adventisya tabakalarında mikro yırtıklar veya daha büyük yırtıklar (perine yırtıkları) oluşabilir. Bu yırtıklar, vajinanın görünümünü, sıkılığını ve hassasiyetini etkileyebilir.
- Kollajen ve Elastin Hasarı: Doğum sırasında kolajen ve elastin lifleri hasar görebilir, bu da uzun vadede vajinal gevşeme (laksite) hissine katkıda bulunabilir.
- Pelvik Taban Zayıflığı: Vajinal doğum, vajinayı çevreleyen pelvik taban kaslarını da zayıflatabilir veya hasar verebilir, bu da idrar kaçırma veya pelvik organ sarkması gibi sorunlara yol açabilir.
Menopoz ve Yaşlanma Süreci
Menopoz, vajina katmanlarında önemli değişikliklere yol açan en belirgin hormonal dönüm noktasıdır.
- Mukoza Atrofisi: Azalan östrojen, mukoza tabakasının incelmesine (atrofi), glikojen içeriğinin azalmasına ve vajinal kuruluğa neden olur. Bu durum, vajinal pH’ın yükselmesine ve enfeksiyonlara karşı daha savunmasız hale gelmesine yol açar.
- Kas Tabakası ve Kollajen Kaybı: Düz kas lifleri ve bağ dokusu (kollajen, elastin) zayıflar. Bu, vajinal tonusun azalmasına ve elastikiyet kaybına neden olarak vajinal gevşeme hissini artırabilir.
- Adventisya Zayıflaması: Dış bağ dokusu da yaşla birlikte zayıflayabilir, bu da vajinanın destekleyici yapısını etkileyebilir.
- Kan Akışında Azalma: Yaşlanma ve östrojen eksikliği, genital bölgeye giden kan akışını azaltabilir, bu da doku sağlığını ve uyarılma yeteneğini etkiler.
Vajinal Sağlık Üzerindeki Yansımalar
Vajina katmanlarındaki bu değişimler, kadınların yaşam kalitesini etkileyen çeşitli sağlık sorunlarına yol açabilir:
- Ağrılı Cinsel İlişki (Disparoni): Özellikle vajinal kuruluk ve atrofi nedeniyle sıkça yaşanır.
- Vajinal Enfeksiyonlar: Yükselen pH ve zayıflayan bariyer fonksiyonu nedeniyle bakteri ve mantar enfeksiyonlarına yatkınlık artar.
- Vajinal Gevşeme (Laksite): Vajinal doğumlar ve yaşlanma sonrası vajinanın sıkılığını kaybetmesi.
- İdrar Kaçırma ve Pelvik Organ Sarkması: Vajinal dokuların ve pelvik taban kaslarının zayıflamasıyla ilişkili olabilir.
- Azalan Cinsel Haz: Doku incelmesi, kuruluk ve kan akışında azalma, cinsel uyarılma ve orgazm yeteneğini etkileyebilir.
Bu değişiklikler doğal süreçlerdir, ancak uygun tıbbi müdahaleler ve yaşam tarzı değişiklikleri ile yönetilebilir.
Vajinal Sağlığı Korumak İçin Yapılabilecekler
Vajina katmanlarının sağlığını ve işlevini korumak, bir kadının yaşam kalitesi için çok önemlidir. Doğru alışkanlıklar ve gerektiğinde tıbbi destekle vajinal sağlığı desteklemek mümkündür.
1. Hormonal Destek
- Lokal Vajinal Östrojen Tedavisi: Özellikle menopozdaki kadınlar için vajinal atrofi ve kuruluğu tedavi etmede oldukça etkilidir. Krem, tablet veya halka şeklinde uygulanarak vajinal mukozanın kalınlaşmasını, nemlenmesini ve pH’ın normale dönmesini sağlar. Sistemik yan etkileri minimaldir.
- Sistemik Hormon Replasman Tedavisi (HRT): Şiddetli menopoz semptomları olan ve uygun aday olan kadınlarda, vajinal semptomların yanı sıra genel hormonal dengenin sağlanmasına yardımcı olabilir.
2. Nemlendirme ve Kayganlaştırma
- Vajinal Nemlendiriciler: Düzenli olarak kullanılan (gün aşırı veya haftada birkaç kez) hormon içermeyen vajinal nemlendiriciler, kuruluğu azaltır ve vajinal dokuların nemini korur.
- Cinsel Kayganlaştırıcılar: Cinsel ilişki sırasında kullanılan su bazlı veya silikon bazlı kayganlaştırıcılar, sürtünmeyi ve ağrıyı önlemede kritik öneme sahiptir.
3. Pelvik Taban Egzersizleri (Kegel)
- Kas Tonusunu Artırma: Düzenli Kegel egzersizleri, vajinayı çevreleyen ve destekleyen pelvik taban kaslarını güçlendirir. Bu, vajinal sıkılığı artırabilir, idrar kaçırma sorunlarını hafifletebilir ve cinsel hazzı destekleyebilir. Bu egzersizler, vajina duvarının kas tabakasına dolaylı yoldan fayda sağlar.
4. Düzenli Cinsel Aktivite
- Kan Akışını Teşvik Etme: Düzenli cinsel aktivite (partnerli veya tek başına), vajinal bölgeye kan akışını artırarak dokuların sağlığını, esnekliğini ve doğal nemlenmesini korumaya yardımcı olur. Bu, mukozal ve kas tabakaları için faydalıdır.
5. Doğru Hijyen Uygulamaları
- pH Dengeli Temizlik: Genital bölgeyi yıkamak için ılık su ve pH dengeli, parfümsüz, hipoalerjenik temizleyiciler kullanın. Vajinanın içini yıkamaktan (vajinal duş) kesinlikle kaçının, bu vajinanın doğal florasını bozar ve enfeksiyon riskini artırır.
- Pamuklu İç Çamaşırı: Nefes alabilen, pamuklu iç çamaşırları tercih ederek nem birikimini ve bakteri üremesini engelleyin.
- Önden Arkaya Silme: Tuvalet sonrası temizliği her zaman önden arkaya doğru yapın.
6. Sağlıklı Yaşam Tarzı
- Dengeli Beslenme ve Yeterli Su Tüketimi: Genel vücut sağlığı ve doku yenilenmesi için önemlidir. Bol su içmek, vücudun genel hidrasyonunu destekler, bu da vajinal nemlenmeye katkıda bulunabilir.
- Sigara ve Aşırı Alkol Tüketiminden Kaçınma: Bu alışkanlıklar, kan akışını ve doku sağlığını olumsuz etkileyebilir.
7. Düzenli Jinekolojik Kontroller
- Vajinal sağlık sorunları veya olağandışı semptomlar (kalıcı kuruluk, ağrı, anormal akıntı, kaşıntı, kötü koku) yaşanırsa, mutlaka bir jinekoloğa başvurulmalıdır. Erken teşhis ve tedavi, sorunların büyümesini engeller ve vajinal sağlığın korunmasına yardımcı olur.
Özet
Vajina, basit bir kanal olmaktan çok öte, kadın üreme ve cinsel sağlığının temel direklerinden biridir. Bu karmaşık organın işlevselliği, içten dışa doğru sıralanan üç ana katmanının (mukoza, kas tabakası ve adventisya) uyumlu çalışmasına bağlıdır. Her bir katman, kendine özgü yapısal özelliklere ve hayati fonksiyonlara sahiptir:
- Mukoza tabakası, vajinanın iç yüzeyini döşer, kayganlık sağlar, asidik pH’ı korur ve enfeksiyonlara karşı ilk savunma hattını oluşturur. Östrojen hormonuna karşı oldukça hassastır.
- Kas tabakası, düz kas lifleri ve elastik dokulardan oluşur, vajinanın esnekliğini, genişlemesini ve kasılmasını sağlar, aynı zamanda tonusunu korur.
- Adventisya tabakası, vajinanın dış kısmını çevreler, onu komşu organlara bağlar ve besin sağlayan damar ve sinir ağlarını içerir.
Bu katmanlar, kadın yaşam döngüsü boyunca (ergenlik, gebelik, doğum, menopoz) hormonal değişimler ve fiziksel stresörler (doğumlar) nedeniyle önemli dönüşümler geçirir. Bu değişimler, vajinal kuruluk, ağrılı cinsel ilişki, enfeksiyonlara yatkınlık ve vajinal gevşeme gibi çeşitli sağlık sorunlarına yol açabilir.
Ancak, vajinal sağlığı korumak ve bu sorunları yönetmek için birçok etkili yöntem bulunmaktadır. Lokal veya sistemik hormonal tedaviler, vajinal nemlendiriciler ve kayganlaştırıcılar, düzenli pelvik taban egzersizleri (Kegel), doğru hijyen uygulamaları, sağlıklı yaşam tarzı seçimleri ve düzenli jinekolojik kontroller, vajina katmanlarının sağlığını desteklemeye ve kadınların yaşam kalitesini artırmaya yardımcı olabilir.
Kadınların kendi bedenlerinin anatomisini ve işleyişini anlamaları, güçlü bir beden algısı geliştirmeleri ve sağlıkları hakkında bilinçli kararlar vermeleri için temeldir. Vajina, sadece fizyolojik bir yapı değil, aynı zamanda kadının kimliğinin ve sağlığının önemli bir parçasıdır. Bu özel organın karmaşık yapısını ve sürekli değişimini kabul etmek, her kadının sağlıklı ve özgüvenli bir yaşam sürmesi için ilk adımdır.
Kaynaklar:
- Netter, F. H. (2014). Atlas of Human Anatomy (6th ed.). Saunders.
- Gray, H. (2015). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice (41st ed.). Churchill Livingstone.
- Cunha, G. R., & Sekita, S. (2018). The Female Reproductive System: An Atlas of Anatomy, Ultrastructure, and Development. Springer.
- Lavin, P., & Langford, R. J. (2011). The Functional Anatomy of the Vagina. Clinical Anatomy, 24(3), 303-311.
- Hickey, M., et al. (2005). Vaginal Physiology and Estrogen’s Role. Climacteric, 8(2), 115-121.
- Schlaff, W. D., & Brindisi, S. J. (2016). Vaginal Atrophy. Clinical Obstetrics and Gynecology, 59(1), 108-115.
- Bø, K. (2004). Pelvic floor muscle training in the treatment of female stress urinary incontinence, pelvic organ prolapse and sexual dysfunction. Current Opinion in Obstetrics and Gynecology, 16(5), 415-420.
- North American Menopause Society (NAMS). (2020). Management of Genitourinary Syndrome of Menopause (GSM): The 2020 Position Statement of The North American Menopause Society. Menopause, 27(9), 976-992.
- American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). (2017). Vaginal Rejuvenation and Cosmetic Vaginal Procedures: ACOG Committee Opinion No. 719. Obstetrics & Gynecology, 130(4), e227-e231.
- Sobel, J. D., & Chaim, W. (1998). Vaginal microbiology in health and disease. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 178(1 Pt 2), S12-S15.
- Gandhi, J., et al. (2016). The Vaginal Microbiome and the Effects of Estrogen. Maturitas, 91, 41-47.
- Goldstein, I., et al. (2018). International Consensus Statement on Genitourinary Syndrome of Menopause (GSM). Menopause, 25(3), 346-353.
- Paulson, R. J. (2007). Ovarian aging. Seminars in Reproductive Medicine, 25(4), 253-261.
Bir yanıt yazın