Sabun Kullanmak Zararlı mı?

Vajinal hijyen, kadın sağlığının önemli bir parçasıdır ve doğru uygulamalarla sürdürülmesi gerekir. Ancak bu konuda, özellikle sabun kullanımı gibi konularda, toplumda yaygın yanlış bilgiler ve yanılgılar bulunmaktadır. Birçok kadın, temizlik hissini artırmak veya kötü kokuyu gidermek amacıyla genital bölgesini normal sabunlarla veya parfümlü ürünlerle yıkama eğilimindedir. Oysa bu alışkanlık, vajinanın hassas doğal dengesini bozarak istenmeyen sağlık sorunlarına yol açabilir.

Gerçek şu ki, vajina, kendi kendini temizleyebilen inanılmaz derecede akıllı ve özerk bir organdır. İçinde barındırdığı karmaşık mikroorganizma topluluğu olan vajinal flora (mikrobiyota) ve bu floranın sağladığı asidik pH dengesi, vajinayı zararlı bakteri ve mantarların çoğalmasına karşı doğal olarak korur. Vücudumuzun diğer bölgeleri için tasarlanmış çoğu sabun, vajinanın bu hassas ekosistemi için uygun değildir. Yüksek pH’ları, kimyasal bileşenleri ve parfümleri, vajinal flora dengesini altüst ederek tahriş, kuruluk ve enfeksiyonlara davetiye çıkarabilir.

Bu makale, sabunların vajinal flora üzerindeki etkilerini, vajina ve vulva arasındaki farkı, sabun kullanımının potansiyel zararlarını bilimsel dayanaklarla detaylı bir şekilde açıklayacaktır. Hangi tür sabunlardan kaçınılması gerektiğini, vulvanın doğru temizlik yöntemlerini ve vajinal dengeyi korumak için nelerin yapılması gerektiğini pratik önerilerle ele alacaktır. Amacımız, kadınların genital hijyen konusunda bilinçlenmelerini sağlamak, yaygın yanlış inanışları düzeltmek ve sağlıklı, özgüvenli bir yaşam sürmelerine yardımcı olacak güvenilir, faydalı ve kullanıcı odaklı bilgiler sunmaktır.

---

Vajina ve Vulva Arasındaki Fark: Hijyende Temel Ayrım

Sabun kullanımı konusunu anlamadan önce, “vajina” ve “vulva” terimleri arasındaki temel farkı netleştirmek hayati önem taşır. Bu ayrım, doğru hijyen uygulamalarının belirlenmesinde anahtardır.

Vajina (İç Kanal)

• Tanım: Vajina, kadın üreme sisteminin iç kısmında yer alan, rahmi ve serviksi (rahim ağzı) dış genital organlara (vulva) bağlayan kaslı ve elastik bir kanaldır.
• Görünürlük: Dışarıdan görünmez ve parmakla veya tıbbi aletlerle (spekulum gibi) muayene edilebilir.
• Kendini Temizleme Yeteneği: Vajina, kendi içinde özel bir ekosistem olan vajinal floraya ve doğal bir kendini temizleme mekanizmasına sahiptir. Bu sayede, herhangi bir dış temizleyiciye (sabun dahil) ihtiyaç duymaz ve hatta dışarıdan yıkama ile zarar görebilir.

Vulva (Dış Genital Organlar)

• Tanım: Vulva, kadın dış genital organlarının tamamını ifade eden genel bir terimdir. Gözle görülebilen ve elle dokunulabilen tüm dış yapıları içerir.
• Bileşenleri: Labia majora (dış dudaklar), labia minora (iç dudaklar), klitoris, üretra açıklığı (idrar deliği), vajinal açıklık (vajina girişi) ve perine gibi yapıları kapsar.
• Temizlik Gereksinimi: Vulva, vücudun diğer dış cilt bölgeleri gibi, ter, idrar kalıntıları, vajinal akıntı birikintileri ve cildin doğal salgıları nedeniyle dışarıdan temizlenmesi gereken bir alandır.

Önemli Sonuç: Hijyen konusunda konuştuğumuzda, “vajinayı yıkamak” derken aslında çoğu zaman yanlış bir terim kullanılır; kastedilen, “vulvayı temizlemektir”. Vajinanın içi asla yıkanmamalıdır. Sabun kullanımı konusu, esasen vulvanın dış temizliğiyle ilgilidir.

---

Vajinal Floranın Önemi ve Sabunların Etkisi

Vajina, kendi kendini koruyan ve temizleyen oldukça karmaşık bir biyolojik sisteme sahiptir. Bu sistemin temelinde, vajinal flora (mikrobiyota) ve bunun sağladığı asidik pH dengesi yer alır.

Sağlıklı Vajinal Flora ve pH Dengesi

• Laktobasiller: Sağlıklı bir vajinal floranın büyük çoğunluğunu Lactobacillus (laktobasil) adı verilen faydalı bakteri türleri oluşturur. Bu bakteriler, vajina mukozasından salgılanan glikojeni metabolize ederek laktik asitüretirler.
• Asidik pH: Üretilen laktik asit sayesinde vajinanın doğal pH değeri 3.8 ila 4.5 arasında (hafif asidik) kalır. Bu asidik ortam, çoğu zararlı bakteri ve mantarın üremesini engelleyerek vajinayı enfeksiyonlara karşı korur.

Sabunların Vajinal Flora Üzerindeki Potansiyel Zararları

Çoğu geleneksel sabun ve duş jeli, cilt için tasarlanmıştır ve vajinal floranın hassas pH dengesiyle uyumlu değildir. İşte sabun kullanımının potansiyel zararları:

1. pH Dengesini Bozar: Geleneksel sabunların çoğu alkaliktir (pH değeri 7’nin üzerindedir). Bu sabunlar vajinal bölgeye (özellikle vajina girişine yakın vulvaya) uygulandığında, vajinanın doğal asidik pH’ını yükseltir. pH yükseldiğinde, faydalı laktobasillerin üremesi zorlaşır ve sayıları azalır.
2. Laktobasilleri Yok Eder: Sabunlardaki kimyasal bileşenler ve deterjanlar, sadece zararlı bakterileri değil, aynı zamanda vajinadaki faydalı laktobasilleri de öldürebilir. Laktobasillerin azalması, vajinanın koruyucu kalkanının zayıflaması anlamına gelir.
3. Enfeksiyon Riskini Artırır:
   • Bakteriyel Vajinozis (BV): Vajinal pH’ın yükselmesi ve laktobasillerin azalması, genellikle vajinada bulunan ancak kontrol altında tutulan anaerobik bakterilerin (örn. Gardnerella vaginalis) aşırı çoğalmasına neden olur. Bu durum, kötü kokulu akıntı ve rahatsızlık ile seyreden BV’ye yol açar.
   • Vajinal Mantar Enfeksiyonu (Kandidiyaz): Asidik ortam bozulduğunda, vajinada doğal olarak bulunan Candida albicans adlı mantarın aşırı çoğalması kolaylaşır. Bu da kaşıntı, yanma ve beyaz, peynir kesiği benzeri akıntıyla karakterize mantar enfeksiyonlarına neden olur.
4. Tahriş ve Kuruluk: Sabunlar, ciltteki doğal yağları çözebilir. Genital bölgenin hassas cildinde kullanıldığında kuruluk, kaşıntı, kızarıklık, yanma ve tahrişe neden olabilir. Bu tahriş, cinsel ilişki sırasında ağrıya (disparoni) da yol açabilir.
5. Alerjik Reaksiyonlar: Parfümlü sabunlar, renklendiriciler ve diğer kimyasal katkı maddeleri, hassas genital bölge cildinde alerjik kontakt dermatite (egzama benzeri reaksiyon) yol açabilir.
6. Maskeleyici Etki: Kötü kokuyu gidermek için sabun kullanmak, genellikle altta yatan flora dengesizliğini veya enfeksiyonu maskeler, ancak sorunu daha da kötüleştirir. Kötü koku, zaten bir enfeksiyon belirtisidir ve tıbbi tedavi gerektirir.

Sonuç: Geleneksel sabunlar, vajinanın hassas florasına ve pH dengesine zarar vererek vajinal sağlık sorunlarına yol açabilir. Bu nedenle, vajinal bölge temizliğinde doğru ürün seçimi büyük önem taşır.

---

Vajinal Hijyende Doğru Sabun Kullanımı: Hangi Sabunlar, Nasıl?

Vajina temizliğinde “sabun zararlı mı?” sorusunun cevabı, hangi sabundan bahsettiğimize ve onu nasıl kullandığımıza bağlıdır. Vajinanın içini asla sabunla (veya herhangi bir şeyle) yıkamamalısınız. Ancak vulvanın (dış genital bölge) dış temizliği için doğru türde sabun veya temizleyici seçimi önemlidir.

Kesinlikle Kaçınılması Gereken Sabun Türleri:

• Parfümlü Sabunlar ve Duş Jelleri: Güçlü kimyasal parfümler ve boyalar içeren ürünler, hassas genital bölge cildini tahriş edebilir ve alerjik reaksiyonlara neden olabilir. Ayrıca vajinal pH’ı bozabilirler.
• Antibakteriyel Sabunlar: “Anti-bakteriyel” etki, sadece zararlı değil, aynı zamanda vajinal floradaki faydalı laktobasillerin de yok olmasına yol açabilir. Bu da enfeksiyon riskini artırır.
• Yüksek pH’lı Normal Vücut Sabunları: El veya vücut yıkamak için kullanılan çoğu sabun, cilt için tasarlanmış olup, vajinanın asidik pH’ından çok daha yüksek (alkali) bir pH’a sahiptir. Bu ürünler vajina ve vulvanın hassas dengesini bozabilir.
• Vajinal Duş Ürünleri: Özel olarak vajinal duş için üretilmiş ürünler bile (sirke veya özel kokulu karışımlar içerenler) vajinanın doğal florasına zarar verir ve kullanımı önerilmez.

Vulva Temizliği İçin Neler Kullanılmalı?

1. Tercih Edilen Yöntem: Ilık Su:
   • Vulvanın dış kısmını temizlemek için ılık su genellikle yeterlidir. Günlük duş sırasında ellerinizle ılık su kullanarak nazikçe temizleyebilirsiniz.
   • Bu yöntem, vajinanın doğal dengesini bozmaz ve en güvenli seçenektir.
2. Alternatif: pH Dengeli, Parfümsüz Genital Temizleyiciler (isteğe bağlı):
   • Eğer temizlik hissini artırmak istiyorsanız veya yoğun fiziksel aktivite sonrası gibi özel durumlarda, piyasada bulunan pH dengeli (pH 3.8-4.5 civarı), parfümsüz, hipoalerjenik ve dermatolojik olarak test edilmiş genital bölge temizleyicilerini kullanabilirsiniz.
   • Bu ürünler, vajinanın doğal asidik ortamıyla uyumlu olacak şekilde formüle edilmiştir.
   • Nasıl Kullanılmalı: Bu tür bir temizleyiciyi sadece vulvanın dışına (labia majora, labia minora, klitoris çevresi) nazikçe uygulayın ve ardından bol ılık suyla iyice durulayın. Vajinanın içine asla sokmayın.

Genel Hijyen İpuçları (Sabun Kullanımından Bağımsız):

• Önden Arkaya Silme: Tuvalet sonrası temizliği yaparken her zaman önden arkaya doğru silme kuralına uyun. Bu, anüs bölgesindeki bakterilerin vajinaya veya üretraya bulaşmasını engeller.
• Nazik Kurulama: Duştan veya tuvaletten sonra genital bölgeyi temiz, yumuşak bir havluyla nazikçe kurulayın. Nemin kalması mantar üremesi için uygun ortam yaratabilir.
• Pamuklu İç Çamaşırı: Nefes alabilen ve nemi uzaklaştıran %100 pamuklu iç çamaşırları tercih edin. Sentetik iç çamaşırları ve çok dar giysilerden kaçının.
• Günlük İç Çamaşırı Değişimi: İç çamaşırınızı her gün değiştirin, özellikle terlediyseniz veya egzersiz sonrası.
• Yeterli Su Tüketimi: Bol su içmek, idrar yollarını temiz tutmaya yardımcı olur ve genel vücut hidrasyonunu destekler.
• Koku Endişesi: Eğer kötü veya anormal bir koku hissediyorsanız, bu genellikle bir enfeksiyon belirtisidir ve duş veya parfümlü ürünlerle maskelemeye çalışmak yerine hemen bir doktora başvurmalısınız.

---

Sabun Kullanımının Tetiklediği Yaygın Vajinal Sorunlar

Yanlış sabun kullanımı veya vajinal duşlar gibi hatalı hijyen alışkanlıkları, vajinal flora dengesini bozarak çeşitli rahatsız edici ve tekrarlayan vajinal sağlık sorunlarına yol açabilir.

1. Bakteriyel Vajinozis (BV)

• En Sık Görülen Sorun: Vajinal duş ve yanlış sabun kullanımı ile en güçlü ilişkisi olan enfeksiyondur. Vajinanın pH’ının yükselmesi, faydalı laktobasillerin azalmasına ve normalde vajinada bulunan anaerobik bakterilerin (özellikle Gardnerella vaginalis) aşırı çoğalmasına neden olur.
• Belirtileri: Genellikle “balık kokusu” olarak tarif edilen kötü koku (özellikle cinsel ilişki sonrası ve adet döneminde belirginleşir), gri veya kirli beyaz, ince, sulu akıntı. Kaşıntı ve yanma da eşlik edebilir.

2. Vajinal Mantar Enfeksiyonu (Kandidiyaz)

• Neden: Vajinal pH dengesi bozulduğunda ve laktobasillerin sayısı azaldığında, vajinada doğal olarak bulunan Candida albicans adlı mantarın kontrolsüz bir şekilde çoğalması kolaylaşır.
• Belirtileri: Yoğun kaşıntı (vajinal ve vulval bölgede), yanma ve tahriş, vulvada kızarıklık ve şişlik, beyaz, peynir kesiği veya süzme peynir benzeri topaklı akıntı.

3. Tahriş ve Alerjik Reaksiyonlar (Kontakt Dermatit)

• Kuruluk, Kaşıntı, Yanma: Sabunların içerdiği kimyasallar, parfümler ve yüksek pH, genital bölgenin hassas cildinde kuruluk, kaşıntı, yanma, kızarıklık ve döküntülere neden olabilir. Bu durum, alerjik bir reaksiyon (kontakt dermatit) veya basit bir tahriş olabilir.
• Ağrılı Cinsel İlişki (Disparoni): Tahriş ve kuruluk nedeniyle cinsel ilişki sırasında ağrı yaşanabilir.

4. İdrar Yolu Enfeksiyonları (İYE) Riski

• Vajinal flora dengesinin bozulması, anüs bölgesindeki zararlı bakterilerin üretraya geçişini kolaylaştırabilir. Bu durum, idrar yolu enfeksiyonlarına (İYE) yatkınlığı artırır.

5. Tekrarlayan Enfeksiyon Döngüsü

• Yanlış hijyen alışkanlıkları ve sabun kullanımı, bir kısır döngü yaratabilir: Koku veya rahatsızlık hissedildiğinde daha fazla sabun veya duş kullanımı, flora dengesini daha da bozar, bu da daha fazla enfeksiyona ve daha fazla sabun kullanma ihtiyacına yol açar. Bu döngüyü kırmak için doğru bilgi ve yönlendirme şarttır.

Önemli Not: Bu belirtilerden herhangi birini yaşıyorsanız, kendi kendine teşhis ve tedaviye kalkışmadan önce mutlaka bir jinekoloğa veya sağlık profesyoneline danışmalısınız. Doğru tanı ve uygun tedavi, sorunun hızla giderilmesi ve tekrarlanmasının önlenmesi için hayati önem taşır.

---

Vajinal Sağlığı Korumak İçin Kapsamlı Öneriler

Vajinal dengeyi korumak ve bu hassas bölgenin sağlığını sürdürmek, bilinçli ve tutarlı bir yaklaşım gerektirir. İşte dikkat etmeniz gerekenler:

1. Temizlik ve Hijyen (Altın Kurallar)

• Sadece Vulvayı Yıkayın: Günde bir veya iki kez, duş sırasında vulvanın dış kısmını (dış dudaklar, iç dudaklar, klitoris çevresi, perine) ılık suyla nazikçe yıkayın.
• Doğru Temizleyici Seçimi: Eğer sabun kullanmak istiyorsanız, mutlaka parfümsüz, hipoalerjenik, vajinal pH’a uyumlu (pH 3.8-4.5 civarı) ve dermatolojik olarak test edilmiş özel genital temizleyicileri tercih edin. Bu tür temizleyicileri de sadece vulvanın dışına uygulayın ve bol suyla iyice durulayın.
• Vajinal Duşlardan Kaçının: Bu, vajinal hijyenin en temel ve bilimsel olarak kanıtlanmış kuralıdır. Vajinanın içini yıkamak doğal florayı bozar ve enfeksiyon riskini artırır.
• Önden Arkaya Silme: Tuvalet sonrası temizliği her zaman önden arkaya doğru yapın.
• Nazikçe Kurulama: Yıkadıktan sonra temiz, yumuşak bir havluyla genital bölgeyi nazikçe kurulayın. Nemli bırakmaktan kaçının.

2. Giysi Seçimi ve İç Çamaşırı Alışkanlıkları

• Pamuklu İç Çamaşırı: Nefes alabilen ve nemi uzaklaştıran %100 pamuklu iç çamaşırları tercih edin. Sentetik malzemeler ve ipeksi iç çamaşırlar nemi hapsederek ve hava almayı engelleyerek mantar ve bakteri üremesi için uygun ortam yaratır.
• Günlük Değişim: İç çamaşırınızı her gün değiştirin. Özellikle terlediyseniz (spor sonrası gibi) veya yüzdükten sonra ıslak iç çamaşırınızı hemen kuru bir tane ile değiştirin.
• Bol Giysiler: Çok dar pantolonlar, taytlar ve sıkı eteklerden mümkün olduğunca kaçının. Bu tür giysiler, hava sirkülasyonunu kısıtlar ve genital bölgede ısı ve nem birikimine neden olabilir.

3. Diyet ve Beslenme

• Probiyotik İçeren Gıdalar: Canlı ve aktif kültürlü yoğurt, kefir, ev yapımı turşu, kimchi gibi fermente gıdaları beslenmenize düzenli olarak dahil edin. Bu gıdalar, bağırsak florasını destekleyerek dolaylı yoldan vajinal floraya da fayda sağlayabilir.
• Şeker ve İşlenmiş Gıdaları Sınırlayın: Aşırı şekerli içecekler, tatlılar ve yüksek oranda işlenmiş karbonhidrat içeren diyetler, mantarların büyümesini teşvik edebilir. Şeker tüketimini sınırlamak, özellikle tekrarlayan mantar enfeksiyonlarına yatkınlığı olan kadınlar için faydalıdır.
• Yeterli Su Tüketimi: Bol miktarda su içmek, vücudun genel hidrasyonunu destekler, bu da mukoza zarlarının sağlığına ve vajinal nemlenmeye katkıda bulunabilir. İdrar yollarının temiz kalmasına da yardımcı olur.

4. Probiyotik Kullanımı (Gerektiğinde)

• Oral Probiyotik Takviyeleri: Özellikle antibiyotik kullanımı sırasında veya tekrarlayan vajinal enfeksiyonlarınız varsa, vajinal sağlığa faydalı olduğu klinik olarak kanıtlanmış suşları içeren (örn. Lactobacillus rhamnosus GR-1 ve Lactobacillus reuteri RC-14) oral probiyotik takviyeleri kullanmayı düşünebilirsiniz. Bir sağlık uzmanına danışarak uygun ürünü ve dozu belirleyebilirsiniz.
• Vajinal Probiyotikler: Doğrudan vajinaya uygulanan vajinal probiyotik fitiller veya kapsüller, florayı yerel olarak yeniden dengelemek için etkili olabilir. Bunlar da doktor tavsiyesiyle kullanılmalıdır.

5. Cinsel Sağlık ve İlişki

• Cinsel İlişki Sonrası Hijyen: Cinsel ilişkiden sonra idrar yapmak ve genital bölgeyi ılık suyla nazikçe yıkamak, bakterilerin üretraya veya vajinaya yerleşmesini önleyebilir.
• Kayganlaştırıcı Kullanımı: Vajinal kuruluk hissediyorsanız, cinsel ilişki sırasında su bazlı veya silikon bazlı kayganlaştırıcılar kullanın.

6. Stres Yönetimi ve Genel Sağlık

• Stres Azaltma: Kronik stres, bağışıklık sistemini zayıflatarak ve hormonal dengeyi etkileyerek flora dengesizliğine katkıda bulunabilir. Yoga, meditasyon, derin nefes egzersizleri, düzenli egzersiz gibi stres yönetimi tekniklerini uygulayın.
• Yeterli Uyku ve Düzenli Egzersiz: Genel bağışıklık sisteminizi güçlendirerek enfeksiyonlara karşı direncinizi artırır ve vajinal sağlığı destekler.

---

Özet

“Vajinayı sabunla yıkamak zararlı mı?” sorusunun cevabı, evet, büyük ölçüde zararlıdır, özellikle vajinanın iç kısmını kastediyorsak. Vajina, içinde barındırdığı faydalı laktobasil bakterileri ve bu bakterilerin sağladığı asidik pH dengesi (3.8-4.5) sayesinde kendi kendini temizleyebilen mucizevi bir organdır.

Geleneksel sabunlar ve duş jelleri, genellikle yüksek pH’a sahiptir ve içerdikleri kimyasallar, parfümler ve deterjanlar, vajinanın hassas doğal florasını ve pH dengesini bozarak laktobasillerin azalmasına neden olur. Bu durum, vajinal mantar enfeksiyonları (kandidiyaz), bakteriyel vajinozis (BV), tahriş, kuruluk ve hatta daha ciddi enfeksiyonlara (CYBE, PID) yatkınlığı artırır. Vajinanın içini yıkamak (vajinal duş) ise, kesinlikle kaçınılması gereken en zararlı uygulamalardan biridir.

Doğru hijyen uygulamaları, dış genital organlar olan vulvaya odaklanmalıdır. Vulva, genellikle günde bir veya iki kez ılık suyla ve isteğe bağlı olarak parfümsüz, hipoalerjenik, vajinal pH’a uyumlu özel genital temizleyicilerle nazikçe yıkanmalıdır. Asla vajinanın içine sabun veya başka bir temizleyici sokulmamalıdır.

Vajinal dengeyi korumak için alınabilecek diğer önemli adımlar şunlardır: tuvalet sonrası önden arkaya doğru silme, pamuklu ve nefes alabilen iç çamaşırı tercih etme, dar ve sentetik giysilerden kaçınma, yeterli su tüketimi, fermente gıdaları beslenmeye dahil etme, probiyotik kullanımı (gerektiğinde) ve stres yönetimi.

Vajinal sağlığınızla ilgili herhangi bir anormal semptom (kötü koku, anormal akıntı, kaşıntı, yanma, ağrı) fark ettiğinizde, kendi kendine tedaviye kalkışmadan hemen bir jinekologa başvurmanız önemlidir. Kendi bedeninizi anlamak, onun sinyallerini dinlemek ve bilimsel bilgi ışığında hareket etmek, sağlıklı, özgüvenli ve kaliteli bir yaşam sürmenin temelidir. Vajinal sağlığınız, genel sağlığınızın ayrılmaz bir parçasıdır ve gereken özeni hak eder.

---

Kaynaklar:

• American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). (2019). Vaginitis. ACOG Practice Bulletin No. 215. Obstetrics & Gynecology, 134(5), e124-e134.
• Mitchell, C. (2011). Vaginal douching: Health implications and new research directions. Journal of the American Academy of Physician Assistants, 24(12), 48-52.
• Sobel, J. D. (1992). Vaginal candidiasis. Clinical Infectious Diseases, 14(suppl 1), S148-S154.
• Donders, G. G. (2007). Diagnosis and management of bacterial vaginosis. Current Opinion in Infectious Diseases, 20(1), 58-62.
• Marrazzo, J. M., & dating, S. (2007). Vaginal microbiota: microbial defense and susceptibility to infection.Annals of the New York Academy of Sciences, 1092, 312-323.
• Reid, G., et al. (2001). Oral use of Lactobacillus rhamnosus GR-1 and L. fermentum RC-14 significantly reduces incident urogenital infections in healthy women. FEMS Immunology & Medical Microbiology, 30(2), 153-156.
• Hickey, M., et al. (2005). Vaginal Physiology and Estrogen’s Role. Climacteric, 8(2), 115-121.
• Sobel, J. D., & Chaim, W. (1998). Vaginal microbiology in health and disease. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 178(1 Pt 2), S12-S15.
• Gandhi, J., et al. (2016). The Vaginal Microbiome and the Effects of Estrogen. Maturitas, 91, 41-47.
• Nunez, A. (2006). Bacterial vaginosis: treatment and prevention. American Family Physician, 74(4), 598-604.
• Bradshaw, C. S., & Sobel, J. D. (2016). Bacterial vaginosis. Lancet, 387(10037), 1735-1745.
• Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (Current Publications). Vaginal Hygiene. [Online Resource, Güncel bilgi için CDC web sitesinden erişilebilir]
• Farage, M. A., & Maibach, H. I. (2006). The Vulva: Anatomy, Physiology, and Pathology. Journal of the American Academy of Dermatology, 55(5), 875-885.