Cinsellik, insan yaşamının önemli bir parçasıdır ve fiziksel, duygusal, psikolojik ve sosyal iyilik hali üzerinde derin etkilere sahiptir. Ancak pek çok kadın için cinsel deneyim, keyif ve yakınlaşma yerine, rahatsızlık ve hatta ağrı ile ilişkilendirilebilir. Cinsel ilişki sırasında hissedilen ağrı, tıp dilinde disparoni olarak adlandırılır ve kadınlar arasında oldukça yaygın bir şikayettir. Yapılan araştırmalar, kadınların yaşamları boyunca en az bir kez disparoni yaşama olasılığının yüksek olduğunu göstermektedir. Bu durum, sadece fiziksel bir rahatsızlık olmakla kalmaz; kadınların cinsel özgüvenini, partnerleriyle ilişkilerini ve genel yaşam kalitelerini ciddi şekilde etkileyebilir. Ne yazık ki, cinsel sağlık konularının toplumsal tabu olması nedeniyle, pek çok kadın bu tür ağrıları sessizce yaşamakta, utanmakta ve tıbbi yardım almaktan çekinmektedir.

Bu makale, cinsel ilişki sırasında ağrının (disparoni) ne olduğunu ve yaygınlığını, bu ağrının nedenlerini (fiziksel, psikolojik, hormonal), ağrının türlerini (yüzeyel, derin) ve karakteristiğini, disparoninin kadınların cinsel yaşamına ve ilişkilerine olan etkilerini bilimsel dayanaklarla detaylıca inceleyecektir. Aynı zamanda, bu durumla başa çıkmak, altta yatan nedenleri teşhis etmek ve yaşam kalitesini iyileştirmek için uygulanabilecek modern tedavi yaklaşımlarını ve kadınların bu konuda utanmadan profesyonel yardım almalarının önemini kapsamlı bir şekilde sunacaktır. Amacımız, cinsel ilişki sırasında ağrı yaşayan kadınların bu durumu daha iyi anlamalarına, etkili çözümler bulmalarına ve daha sağlıklı, tatmin edici bir cinsel yaşam sürmelerine yardımcı olacak güvenilir bilgiler sağlamaktır.

Disparoni Nedir? Cinsel İlişki Sırasında Ağrı

Disparoni, kalıcı veya tekrarlayan cinsel ilişki sırasında yaşanan ağrıdır. Bu ağrı, cinsel aktivitenin herhangi bir aşamasında (ön sevişme, penetrasyon, ilişki sırasında veya sonrasında) ortaya çıkabilir ve şiddeti hafif rahatsızlıktan dayanılmaz acıya kadar değişebilir. Disparoni, kadın cinsel işlev bozukluklarının yaygın bir bileşenidir ve tek başına bir hastalık olmaktan ziyade, genellikle altta yatan başka bir sorunun belirtisidir.

Ağrının Karakteristiği ve Konumu:

Disparoni, ağrının hissedildiği konuma göre iki ana kategoriye ayrılabilir:

1. Yüzeyel Disparoni (Giriş Ağrısı – Entry Dyspareunia):
   • Konum: Ağrı, vajina girişinde veya vulva bölgesinde (dış dudaklar, iç dudaklar, klitoris, vajina açıklığı) hissedilir.
   • Ne Zaman Hissedilir: Genellikle penetrasyonun başlangıcında veya çok yüzeysel bir temas sırasında ortaya çıkar.
   • Nedenler: Çoğunlukla bu bölgedeki bir fiziksel sorunla ilişkilidir.
2. Derin Disparoni (Derin Ağrı – Deep Dyspareunia):
   • Konum: Ağrı, vajinanın daha derin kısımlarında, pelvik bölgede, rahimde, yumurtalıklarda veya karın içinde hissedilir.
   • Ne Zaman Hissedilir: Genellikle penetrasyonun daha derinleştiği noktalarda veya belirli cinsel pozisyonlarda ortaya çıkar. İlişki sonrasında da devam edebilir.
   • Nedenler: Çoğunlukla iç organlarla ilgili veya pelvik taban disfonksiyonu gibi daha karmaşık sorunlarla ilişkilidir.

Disparoninin tanısı, kadının semptomlarının kapsamlı bir şekilde değerlendirilmesi ve altta yatan nedenlerin belirlenmesiyle konulur.

Cinsel İlişki Sırasında Ağrının (Disparoni) Nedenleri: Altta Yatan Sorunlar

Cinsel ilişki sırasında ağrı, çok çeşitli ve karmaşık nedenlerden kaynaklanabilir. Bu nedenler, genellikle birbirini etkileyen fiziksel, psikolojik ve hormonal faktörleri içerir.

A. Fiziksel Nedenler

1. Vajinal Kuruluk:

• Mekanizma: Yeterli vajinal kayganlığın olmaması, penetrasyon sırasında sürtünmeye, tahrişe ve ağrıya neden olur. Vajina doğal olarak cinsel uyarılma ile kayganlaşır, ancak bazı durumlarda bu yeterli olmayabilir.
• Yaygın Nedenler:
  • Menopoz ve Perimenopoz: Östrojen seviyelerinin düşmesi, vajinal atrofiye (incelme, elastikiyet kaybı) ve vajinal salgıların azalmasına yol açar. Bu, GSM (Genitoüriner Sendrom of Menopoz) olarak da bilinir ve disparoninin en yaygın nedenlerinden biridir.
  • Emzirme: Emzirme döneminde östrojen seviyeleri düşüktür, bu da vajinal kuruluğa neden olabilir.
  • Doğum Kontrol Hapları: Özellikle düşük dozlu östrojen içeren veya sadece progesteron içeren doğum kontrol hapları, bazı kadınlarda vajinal kuruluğa yol açabilir.
  • Antihistaminikler ve Antidepresanlar: Bazı ilaçlar, vücudun genel nemliliğini etkileyerek vajinal kuruluğa neden olabilir.
  • Yetersiz Ön Sevişme: Cinsel uyarılma için yeterli zaman ayrılmaması, vajinanın doğal olarak kayganlaşmasını engeller.

2. Vajinal Enfeksiyonlar:

• Mantar Enfeksiyonları (Kandidiyazis): Vajinal kaşıntı, yanma, kızarıklık ve peynirimsi akıntı ile birlikte cinsel ilişki sırasında ağrıya neden olabilir.
• Bakteriyel Vajinozis (BV): Kötü kokulu akıntı, kaşıntı ve yanma ile birlikte cinsel ilişki sırasında rahatsızlık veya ağrıya yol açabilir.
• Trikomoniyazis: Kötü kokulu, köpüklü akıntı, kaşıntı ve yanma ile birlikte cinsel ilişki sırasında ağrıya neden olan bir CYBE’dir.

3. Vulvovajinal Dokuların Hasarı veya Hastalıkları:

• Epizyotomi veya Doğum Yırtıkları: Doğum sonrası perine bölgesindeki dikişlerin iyileşmesi sırasında veya iyileşme sonrası oluşan skar dokusu (yara izi) nedeniyle cinsel ilişki sırasında ağrı yaşanabilir. Bazen bu skar dokusu hassas ve ağrılı kalabilir.
• Vajinal Estetik Cerrahi: Labioplasti veya vajinoplasti gibi operasyonlar sonrası oluşan skar dokusu, sinir hasarı veya aşırı daralma da disparoniye neden olabilir.
• Cilt Hastalıkları: Vulva bölgesini etkileyen bazı cilt hastalıkları (örneğin liken sklerozus, liken planus, egzama, sedef hastalığı) cildin incelmesine, çatlamasına, kaşınmasına ve ağrıya neden olabilir, bu da cinsel ilişkiyi ağrılı hale getirir.
• Vulvodini/Vestibulodini: Vulva bölgesinde, genellikle vajina girişinde (vestibül) belirgin bir neden olmaksızın kronik ağrı veya yanma hissi durumudur. Dokunmaya karşı aşırı hassasiyet nedeniyle cinsel ilişki dayanılmaz olabilir.

4. Pelvik Taban Kas Disfonksiyonu:

• Vajinismus: Vajina çevresindeki pelvik taban kaslarının istemsiz ve şiddetli kasılmasıyla karakterize bir durumdur. Penetrasyonu imkansız veya çok ağrılı hale getirir. Psikolojik nedenler yaygın olsa da, fiziksel ağrı korkusu da tetikleyici olabilir.
• Pelvik Taban Hipertonisitesi: Pelvik taban kaslarının kronik olarak aşırı gergin veya spazm halinde olması, cinsel ilişki sırasında vajinal ağrı ve sıkılık hissine neden olabilir.

5. Rahim, Yumurtalıklar veya Diğer İç Organlarla İlgili Sorunlar:

• Endometriozis: Rahim iç zarının (endometrium) rahim dışındaki dokularda (yumurtalıklar, tüpler, karın zarı) büyümesi durumudur. Kronik pelvik ağrıya ve derin disparoniye neden olabilir.
• Pelvik İnflamatuar Hastalık (PID): Rahim, fallop tüpleri ve yumurtalıkların enfeksiyonudur. Kronik pelvik ağrıya ve derin cinsel ilişki sırasında ağrıya yol açabilir.
• Yumurtalık Kistleri veya Miyomlar: Büyük kistler veya rahim miyomları, cinsel ilişki sırasında basınca bağlı ağrıya neden olabilir.
• Uterin Prolapsus (Rahim Sarkması): Rahim veya diğer pelvik organların vajinaya doğru sarkması, dolgunluk hissi ve cinsel ilişki sırasında rahatsızlığa yol açabilir.
• Adezyonlar (Yapışıklıklar): Daha önceki ameliyatlar, enfeksiyonlar veya endometriozis nedeniyle karın içinde oluşan yapışıklıklar, organların hareketini kısıtlayarak derin disparoniye neden olabilir.
• Bağırsak Hastalıkları: İrritabl Bağırsak Sendromu (İBS) veya Crohn hastalığı gibi bağırsak rahatsızlıkları, bağırsaklarda ağrı ve inflamasyona neden olarak cinsel ilişki sırasında derin pelvik ağrıya katkıda bulunabilir.

B. Psikolojik ve Duygusal Nedenler

Fiziksel nedenler olmasa bile, psikolojik ve duygusal faktörler disparoniye yol açabilir veya mevcut ağrıyı şiddetlendirebilir.

• Stres ve Anksiyete: Kronik stres, genel vücut gerginliğine ve pelvik taban kaslarının istemsiz kasılmasına neden olabilir. Cinsel ilişki sırasında yaşanan anksiyete, vajinal kayganlığı azaltabilir ve kasılmalara yol açarak ağrıyı tetikleyebilir.
• Depresyon: Depresyon, libido azalması, uyarılma güçlüğü ve ağrı eşiğinin düşmesi gibi etkileriyle cinsel ağrıya katkıda bulunabilir.
• Geçmiş Cinsel Travma: Cinsel istismar, tecavüz veya travmatik bir doğum deneyimi gibi geçmişteki cinsel travmalar, cinsel ilişki sırasında fiziksel veya psikolojik ağrıya neden olabilir. Bedenin kendini koruma mekanizması olarak kasılması veya ağrı hissetmesi mümkündür.
• İlişki Sorunları: Partnerle iletişim eksikliği, güvensizlik, çatışmalar veya duygusal yakınlığın olmaması, cinsel isteği ve uyarılmayı azaltarak fiziksel ağrıyı tetikleyebilir veya mevcut ağrıyı daha şiddetli hale getirebilir.
• Beden Algısı ve Özgüven Eksikliği: Kadının kendi bedeninden veya cinsel organlarından utanması, cinsel performans kaygısı yaşaması, cinsel ilişki sırasında gergin olmasına ve ağrı hissetmesine neden olabilir.
• Yanlış Cinsel Bilgiler/Mitoloji: Cinsellik hakkında yanlış inanışlar veya vajinanın “gevşeyeceği” gibi mitler, kadınların cinsel ilişkiye gergin bir şekilde girmesine ve bu gerginliğin ağrıya dönüşmesine neden olabilir.

Disparoninin Kadın Yaşamına Etkileri

Cinsel ilişki sırasında ağrı, kadınların yaşam kalitesini ve genel refahını birçok yönden olumsuz etkiler.

1. Cinsel İlişkiden Kaçınma ve Libido Azalması

Sürekli ağrı korkusu veya yaşanan acı, kadınların cinsel aktiviteden tamamen kaçınmasına neden olabilir. Bu durum, zamanla cinsel istekte (libido) belirgin bir azalmaya yol açar.

2. İlişki Problemleri

Cinsel yaşamdaki tatminsizlik ve ağrı, partnerler arasındaki iletişimi ve yakınlığı olumsuz etkileyebilir. Kadın, acı çektiğini partnerine anlatmaktan çekinebilir veya partner de çaresizlik hissedebilir. Bu durum, güvensizlik, hayal kırıklığı ve duygusal uzaklaşmaya yol açabilir.

3. Psikolojik Stres ve Depresyon

Kronik ağrı ve tatminsiz bir cinsel yaşam, kadınlarda yoğun stres, anksiyete, özgüven kaybı ve hatta depresyona neden olabilir. Kadınlar, kendilerini “eksik” veya “arızalı” hissedebilirler.

4. Kısırlık Kaygısı

Bazı kadınlar için ağrılı cinsel ilişki, gebelik şansını azaltabilir ve bu da kısırlık kaygısını beraberinde getirebilir.

5. Yaşam Kalitesinde Azalma

Disparoni, sadece cinsel yaşamı değil, genel yaşam kalitesini de düşürür. Kadınlar, sosyal aktivitelerden kaçınabilir, stresli olabilir ve genel ruh hallerinde düşüş yaşayabilirler.

Cinsel İlişki Sırasında Ağrı ile Başa Çıkma ve Tedavi Yaklaşımları

Cinsel ilişki sırasında ağrı (disparoni) çeken kadınlar için çözüm mümkündür ve utanmadan, çekinmeden profesyonel yardım almak hayati önem taşır. Tedavi, ağrının altında yatan nedene göre kişiye özel olarak belirlenir.

1. Uzman Doktor Değerlendirmesi ve Doğru Teşhis

• Jinekolog veya Ürojinekolog Ziyareti: Cinsel ilişki sırasında ağrı yaşayan her kadın, öncelikle bu alanda uzmanlaşmış bir jinekolog veya ürojinekolog tarafından detaylı bir değerlendirmeden geçmelidir.
• Kapsamlı Hikaye: Doktorunuz, ağrının ne zaman başladığı, şiddeti, türü (yüzeyel/derin), hangi pozisyonlarda arttığı, eşlik eden semptomlar (akıntı, kaşıntı, kuruluk) ve cinsel geçmişiniz hakkında detaylı bilgi alacaktır.
• Pelvik Muayene: Fiziksel muayene, ağrının kaynağını belirlemek için kritiktir. Doktorunuz, vajina, vulva, rahim ve pelvik taban kaslarını değerlendirerek enfeksiyon, iltihaplanma, yara izleri, kas spazmları veya organ sarkması gibi durumları kontrol edebilir.
• Ek Testler: Gerekirse vajinal akıntı testi (enfeksiyonlar için), idrar tahlili, ultrason veya diğer görüntüleme testleri (kistler, miyomlar, endometriozis için) istenebilir.

2. Tedavi Yaklaşımları (Altta Yatan Nedene Göre)

a. Fiziksel Nedenlerin Tedavisi

• Vajinal Kuruluk:
  • Lokal Vajinal Östrojen: Menopoz sonrası kuruluk için en etkili tedavidir. Vajina içine uygulanan kremler, tabletler veya halkalar şeklinde bulunur.
  • Hormon İçermeyen Nemlendiriciler ve Kayganlaştırıcılar: Düzenli olarak kullanılan vajinal nemlendiriciler ve cinsel ilişki sırasında su bazlı kayganlaştırıcılar, sürtünmeyi azaltır.
  • Vajinal Lazer veya Radyofrekans Tedavileri: Vajinal dokularda kolajen üretimini artırarak vajinal nemliliği ve elastikiyeti iyileştirmeyi hedefler.
• Vajinal Enfeksiyonlar: Antibiyotikler veya antifungal ilaçlarla enfeksiyonun türüne göre tedavi edilir.
• Pelvik Taban Kas Disfonksiyonu (Vajinismus, Hipertonisite):
  • Pelvik Taban Fizyoterapisi: Pelvik taban kaslarını gevşetme, güçlendirme ve kontrol etme teknikleri (biofeedback, masaj, manuel terapi) öğretilir.
  • Vajinal Dilatörler: Kas spazmlarını gevşetmek ve vajinal esnekliği artırmak için kademeli olarak büyüyen dilatörler kullanılabilir.
• Cilt Hastalıkları: Vulva bölgesindeki cilt hastalıkları için topikal kremler (kortikosteroidler) veya diğer medikal tedaviler uygulanır.
• İç Organ Sorunları: Endometriozis, PID, kistler veya miyomlar gibi durumlarda medikal veya cerrahi tedavi seçenekleri değerlendirilir.
• Yara İzi ve Skar Dokusu: Masaj, topikal kremler veya nadiren cerrahi düzeltmeler düşünülebilir.

b. Psikolojik ve Duygusal Nedenlerin Tedavisi

• Cinsel Terapi: Ağrıya neden olan psikolojik faktörleri (anksiyete, korku, travma geçmişi, ilişki sorunları) ele almak için cinsel terapistten bireysel veya çift terapisi almak çok önemlidir. Cinsel terapistler, iletişim becerilerini geliştirmeye, cinsel kaygıyı azaltmaya ve haz odaklı bir cinsel yaşamı yeniden inşa etmeye yardımcı olur.
• Psikoterapi (Bilişsel Davranışçı Terapi – BDT): Kronik ağrı, travma veya altta yatan ruh sağlığı sorunları için BDT veya diğer terapi yöntemleri uygulanabilir.
• Mindfulness ve Gevşeme Teknikleri: Stresi ve kas gerginliğini azaltmak için nefes egzersizleri, meditasyon, yoga gibi gevşeme teknikleri faydalı olabilir.
• Partnerle İletişim: Partnerle ağrı, cinsel istek ve beklentiler hakkında açık ve dürüst iletişim kurmak, çözüm sürecinin önemli bir parçasıdır. Karşılıklı destek ve anlayış, iyileşmeyi hızlandırır.

Disparoni ile Yaşayan Kadınlar İçin Önemli İpuçları

1. Utanmayın ve Konuşun: Cinsel ilişki sırasında ağrı yaşamak yaygın bir durumdur. Bu konuda utanmaktan veya sessiz kalmaktan kaçının. Bir sağlık uzmanına veya güvendiğiniz bir yakınınızla konuşmak, ilk adımdır.
2. Profesyonel Yardım Alın: Kendi kendinize teşhis veya tedavi girişimlerinden kaçının. Mutlaka bir jinekolog veya cinsel sağlık uzmanına başvurun.
3. İletişim Kurun: Partnerinizle açıkça konuşun. Ağrıyı, hislerinizi ve beklentilerinizi dürüstçe ifade edin. Partnerinizin anlayışı ve desteği, iyileşme sürecinde çok önemlidir.
4. Haz Odaklı Olun: Penetrasyon ağrılıysa, cinsel aktiviteyi sadece penetrasyonla sınırlamayın. Ön sevişme, masaj, oral seks veya diğer cinsel aktiviteler aracılığıyla hazza odaklanın.
5. Kayganlaştırıcı Kullanın: Her zaman su bazlı, parfümsüz ve gliserinsiz kayganlaştırıcıları deneyin. Bu, sürtünmeyi önemli ölçüde azaltabilir.
6. Sabırlı Olun: Ağrı tedavisi zaman alabilir. İyileşme süreci her zaman doğrusal değildir. Kendinize karşı sabırlı ve şefkatli olun.
7. Alternatif Pozisyonları Deneyin: Ağrıyı azaltabilecek farklı cinsel pozisyonları (örneğin, kadının üstte olduğu veya yan yana yatıldığı pozisyonlar) deneyin.
8. Stresi Yönetin: Stres ve kaygı, kas gerginliğini artırarak ağrıyı kötüleştirebilir. Stres yönetimi tekniklerini hayatınıza dahil edin.
9. Vajinal Egzersizler: Pelvik taban fizyoterapisti eşliğinde kasları gevşetme ve güçlendirme egzersizleri (Kegel egzersizleri) yapın.

Cinsel ilişki sırasında hissedilen ağrı (disparoni), kadınların ihmal etmemesi gereken önemli bir belirtidir ve genellikle altta yatan fiziksel, psikolojik veya hormonal sorunlara işaret eder. Bu ağrı, vajinal kuruluktan enfeksiyonlara, pelvik taban kas disfonksiyonundan endometriozise kadar birçok farklı nedenden kaynaklanabilir. Aynı zamanda, geçmiş cinsel travmalar, stres, anksiyete, depresyon ve ilişki sorunları gibi psikolojik faktörler de ağrının ortaya çıkmasına veya şiddetlenmesine katkıda bulunabilir. Disparoni, kadınların cinsel yaşam kalitesini, özgüvenini ve partnerleriyle ilişkilerini ciddi şekilde etkileyerek yaşam kalitelerinde düşüşe neden olabilir.

Ancak cinsel ilişki sırasında yaşanan ağrı, kalıcı olmak zorunda değildir ve doğru teşhis ve kişiye özel tedavi yaklaşımlarıyla etkili bir şekilde yönetilebilir. Utanmadan ve çekinmeden bir jinekolog, ürojinekolog veya cinsel terapistten profesyonel yardım almak, bu süreçteki en kritik ilk adımdır. Tedavi, altta yatan nedene göre hormonal tedaviler, enfeksiyon ilaçları, pelvik taban fizyoterapisi, psikoterapi, kayganlaştırıcılar ve yaşam tarzı değişikliklerini içerebilir.

Kadınların kendi bedenlerini anlamaları, cinsel sağlıkları hakkında açıkça konuşmaları ve bu konuda destek aramaktan çekinmemeleri hayati önem taşır. Cinsel ilişki sırasında hissedilen ağrı, bir performans eksikliği veya utanılacak bir durum değil, vücudunuzun size bir şeylerin yolunda gitmediğini söyleme şeklidir. Bilimsel bilgi, uzman desteği ve kişisel cesaretle, kadınlar bu zorluğun üstesinden gelebilir ve daha sağlıklı, tatmin edici ve keyifli bir cinsel yaşam sürebilirler.

Kaynaklar:

• Basson, R., et al. (2000). Women’s sexual dysfunction: A medical perspective. Journal of Clinical Psychology in Medical Settings, 7(1), 19-35. (Kadın cinsel işlev bozuklukları ve nedenleri)
• Rosen, R. C., et al. (2000). The Female Sexual Function Index (FSFI): a multidimensional self-report instrument for the assessment of female sexual function. Journal of Sex & Marital Therapy, 27(3), 195-207. (Cinsel ağrının değerlendirilmesi)
• American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). (2014). Dyspareunia (Painful Intercourse): ACOG Practice Bulletin No. 175. Obstetrics & Gynecology, 123(1), e1-e12. (Disparoni tanısı ve yönetimi için ACOG rehberi)
• Binik, Y. M. (2005). The biopsychosocial model of female sexual pain. Journal of Sex & Marital Therapy, 31(2-3), 183-195. (Disparoninin çok faktörlü yapısı)
• Pfaus, J. G., & Goldstein, I. (2001). The Biological Basis of Human Sexuality. Lippincott Williams & Wilkins.
• Sobel, J. D. (2016). Vulvovaginal candidosis. Lancet, 387(10026), 1950-1959. (Mantar enfeksiyonlarının ağrıya etkisi)
• Workowski, K. A., & Bolan, G. A. (2015). Sexually Transmitted Diseases Treatment Guidelines, 2015. MMWR Recommendations and Reports, 64(RR-03), 1-137. (CYBE ve ağrı ilişkisi)
• Lowenstein, L., et al. (2012). Female sexual dysfunction and pelvic floor disorders. Current Opinion in Obstetrics and Gynecology, 24(5), 329-333. (Pelvik taban disfonksiyonu ve ağrı)
• Rogers, R. G., et al. (2008). Sexual function in women after childbirth. Obstetrics & Gynecology, 111(5), 1149-1155. (Doğum sonrası disparoni)
• North American Menopause Society (NAMS). (2020). Management of Genitourinary Syndrome of Menopause (GSM): The 2020 Position Statement of The North American Menopause Society. Menopause, 27(9), 976-992. (Menopoz ve ağrı)
• Bø, K. (2004). Pelvic floor muscle training in the treatment of female stress urinary incontinence, pelvic organ prolapse and sexual dysfunction. Current Opinion in Obstetrics and Gynecology, 16(5), 415-420. (Pelvik taban egzersizlerinin ağrıya etkisi)
• Binik, Y. M., & Pukall, C. F. (2012). The relationship between anxiety and sexual pain. Pain, 153(12), 2496-2503. (Anksiyete ve cinsel ağrı ilişkisi)
• Leiblum, S. R. (2007). Principles and Practice of Sex Therapy (4th ed.). Guilford Press. (Cinsel terapi yaklaşımları)